Net als collega Bram Posthumus werd ik tijdens de rondwandeling over de Womex trade fair bij de Oekraïense stand aangenaam verrast door de dame die zulke fraaie melodieën aan haar bandura ontlokte. Dat bijzondere en typisch Oekraïense instrument had al eerder mijn pad gekruist, maar ik had er nog nooit een in het echt gezien. Die eerdere kennismaking, ruim twintig jaar geleden, was te danken aan een zending promo-cd’s van het label November, inmiddels ter ziele. Een daarvan was 'Black Sea Winds - The Kobzari of Ukraine'. Het weemoedige getokkel op die plaat sprak me zo aan dat ik besloot verder uit te zoeken hoe het zat met dit ongewone instrument en zijn bespelers, die Kobzars of Kobzari bleken te heten.
door Ton Maas (tekst en foto's)
De bandura ziet er met zijn peervormige klankkast op het eerste gezicht uit als een soort luit, maar dan een asymmetrische, want de hals zit niet in het midden maar meer aan de zijkant. In feite is het echter een soort citer, want de snaren worden tijdens het spelen niet met de vingertop ingekort, zoals bij luiten en gitaren, maar ‘open’ getokkeld, zoals bij een citer of harp.
Blinde meesters
De traditie van de kobzari gaat ver terug in de geschiedenis, want al in de zestiende eeuw vormden ze in Oekraïne een gilde van professionele muzikanten die rondtrokken door het land met verhalende en religieuze gezangen en zichzelf daarbij begeleidden op hun kobza of bandura. Om kobzar te kunnen worden, moest je eerst in de leer voor een periode van minstens drie jaar en daarna nog een meesterproef afleggen. Opvallend was het grote aantal blinde kobzari. Tegen 1800 moest je zelfs blind zijn om kobzar te kunnen worden.
Sovjetisering
Hoewel de kobzari onder de Oekraïense bevolking razend populair waren, stonden ze als rechtgeaarde troubadours soms op gespannen voet met de autoriteiten. Zo waren Oekraïens Orthodoxe kerkleiders vaak achterdochtig en soms zelfs gewelddadig jegens de kobzari. Onder Stalin kwam er in de jaren dertig van de vorige eeuw een einde aan de levende traditie, die toen werd vervangen door een ‘gesovjetiseerde’ en van hogerhand vormgegeven vorm van folklore. Voortaan bestond het repertoire van de kobzari vooral uit gecensureerde versies van traditionele liederen en teksten waarin het sovjetsysteem en zijn helden werden bejubeld.
Voortzetting in de diaspora
Julian Kytasty, de man die mij via het album Black Sea Winds (helaas niet op Spotify) liet kennismaken met de bandura en de kobzari, kwam weliwaar ter wereld in het Amerikaanse Detroit als kind van Oekraïense vluchtelingen, maar is wel degelijk een derde-generatie banduraspeler, afstammeling van de beroemde kobzar Hryhory Kytasty. De video hieronder maakte hij naar aanleiding van de recente Russische inval in het land van zijn voorouders.